La’o Hamutuk

Bulletin  |  Surat Popular  |  Topic index  |  Reports & Announcements  |  Updates
Reference  |   Presentations  |  Mission Statement  |  LH Blog  |  Search  |  Home

surat popular -- la'o hamutuk

institutu ba analiza no monitor rekonstrusaun timor lorosa'e

PDF version ba print

horizontal rule

TIMOR GAP

Saida mak Timor Gap?

Timor Gap katak Tasi Timor no tasi Australia seidauk iha fronteira. Tasi ne'e la iha fronteira tamba Portugal la simu razaun Australia nian nebe hateten katak Australia nia rai rohan iha tasi okos mai too besik rai Timor.


Problema Timor Gap ne'e saida?

Problema Timor Gap iha rua:

1. Determinasaun legal soverania nasaun RDTL hodi defini lina fronteira tasi ho Australia no Indonesia.

2. Rekonyesimentu direitu nasaun RDTL ba riku soin nebe iha tasi laran no tasi okos.


 

Prosesu Timor Gap ne'e la'o oinsa?

Iha tinan 1972, Australia no Indonesia determina sira nia soberania nasaun hodi dada lina fronteira tasi entre tasi Timor no Australia, maibe Timor Portugis la hola parte iha halo desizaun ne'e.

Hafoin Indonesia okupa rai Timor, iha tinan 1989, Indonesia no Australia halo akordu atu eksplora no fahe mina no gas iha Timor Gap. Australia ho Indonesia fahe area mina no gas iha Timor Gap ba area tolu:

1. mina rai no gas iha area A sira fahe ba rua 50%-50%

2. iha area B Australia mak kontrola

3. iha area C Indonesia mak kontrola, maibe area B no C la iha mina rai no gas.


Bain hira Timor tama iha tranzisaun, iha tinan 2001, UNTAET ho Australia halo akordu ida atu halo eksplorasaun hamutuk mina no gas iha Timor Gap. Akordo ne'e hanaran Akordu Tasi Timor. Tuir fali iha 20 de Maiu 2002, Premeiru Ministru Mari Alkatiri no Premeiru Ministru Australia John Howard asina akordu ne'e sai Tratadu ba Tasi Timor. Tratadu ne'e ninian funsaun mak atu fahe mina rai no gas entre Australia no Timor Lorosa'e ho ninian kuantidade 90% ba Timor Lorosa'e, 10 % ba Australia. Maske nune, tratadu ne'e la koalia kona ba mekanisme atu tesi problema fronteira tasi nian entre Australia no Timor Lorosa'e.

 

Oinsa ita resolve problema ne'e?

Problema Timor Gap tenke resolve liu husi dalan rua:

1. negosiasaun no

2. tribunal internasional.

Negosiasaun hatete katak guvernu Timor Lorosa'e no Australia tenke tur hamutuk hodi tetu no tesi lia hirak ne'e maibe ninian solusaun tenke proteza dignidade nasaun nia, interese nasional, mos bazeia ba lei nasional no internasional tasi nian. Karik solusaun husi negosiasaun ne'e la refleta buat hirak ne'e, maka problema ne'e tenke lori ba iha tribunal internasional tasi nian, ba nune, juis internasional sira mak bele tetu no tesi ho prinsipiu lei internasional tasi nia.

Perguntas

bulletIta seidauk iha fronteira tasi nian maibe riku soin mina rai no gas ita eksplora hamutuk ona ho Australia, Oinsa ita-boot nia opiniaun?
 
bulletOinsa ita-boot nia hanoin, ita determina fronteira mak uluk ka ita eksplora mina no gas mak uluk?

horizontal rule

Bele halo kontaktu ho La'o Hamutuk iha Dili iha Farol iha Yayasan HAK nia sorin.
Telefone: 325-013

The Timor-Leste Institute for Development Monitoring and Analysis (La’o Hamutuk)
Institutu Timor-Leste ba Analiza no Monitor ba Dezenvolvimentu
Rua D. Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste
P.O. Box 340, Dili, Timor-Leste
Tel: +670-3321040 or +670-77234330
email: 
info@laohamutuk.org    Web: http://www.laohamutuk.org    Blog: laohamutuk.blogspot.com