English original
REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE
Governu Timor-Leste
Fó-sai ba Mídia
Loron 31 Marzu 2004
TIMOR-LESTE PROTESTA KONA BA ESPLORASAUN ILEGAL BA NIA REKURSUS
Governu Australia nia fó-sai hectares liutan atu ba esplorasaun minas no gás semana agora daudaun iha Tasi-Timor mak violasaun-ida lei internasionál no mos ba kontra akordu unitizasaun Greater Sunrise ne’ebe Parlamentu Australia foin aprova iha Segunda, hateten Primeiru Ministru Timor-Leste Dr Mari Alkatiri.
Iha loron Segunda, Governu Australia hato’o katak nia fó-sai hectares ba esplorasaun ne’ebe dalarua besik liu Timor-Leste duke fali Australia, no mos iha Timor-Leste nia sorin linha iha klaran tasi sorin entre rain rua ne’e.
Iha laran loron hanesan, Parlamentu Australianu aprova projetudelei ba desenvolvimentu kampu Greater Sunrise ne’ebe deklara klaru katak parte kampu ne’e hela iha laran área-ida ne’ebe rain rua hotu reklama. Halo tuir akordu Greater Sunrise no mos jeralmente tuir lei internasionál, Australia tenke halo restrisaun ba nia an atu labele halo esplorasaun unilaterál iha área ne’ebe sujeita ba hakesesuk malu.
Area-ida ne’ebe oferta atu fa’an tuir leilaun, NT04-1, mak ajacente ba kampu Greater Sunrise, no mos hela dalarua besik liu Timor-Leste. Area segunda-ida, AC04-1, ne’ebe iha parte oeuste Tasi Timor, mak iha are-ida ne’ebe Timor-Leste reklama no mos dalarua besik liu Timor-Leste (haree ba area hamahon iha mapa).
Komunikasaun-ida kona ba leilaun ne’e halo tuir fó-sai lisensa esplorasaun ne’ebe Governu Australia mak halo iha fulan-Fevereiru tinan agora daudaun, no mos ida seluk-tan iha fulan-Avril iha tinan ida foin liuba iha area haksesuk malu. Australia mak mos manan US$biliaun liu nudar rendimentu impostu husi kampus Laminaria-Corallina ne’ebe hela iha area haksesuk malu iha parte oueste iha Tasi Timor, no mos ne’ebe maka besik liu Timor-Leste.
Kompanhia-sira ne’ebe hanoin atu hatama folin ba leilaun fatin hirak ne’e tenke konxiente ba risku potensial bainhira halo investamentu iha laran teritoriu haksesuk nian tanba Timor-Leste sei halo tuir etapa legal hotu hotu atu prevene esplorasaun ilegal no utilizasaun rekursus iha laran nia zona maritimu.
Timor-Leste mak proposta enkontru semana semana ho propozitu atu rezolve haksesuk malu hamutuk ho Australia lailais no mos ho efisiensia. Australia hateten katak nia iha rekursus mesak de’it atu hasoru dala rua iha tinan ida nia laran, maski nia mak ida husi rain riku liu hotu iha mundu nia leet no Timor-Leste mak ida ne’ebe ki’ak liu hotu.
“Bainhira nia halo demora ba negosiasaun, Australia mak fó-sai lisensa foun balu iha areas haksesuk malu besik kampu Greater Sunrise no mos kontinua atu manan rendimentu husi parte haksesuk malu seluk tan iha Tasi Timor”, hateten Dr. Alkatiri. “Lei International rekere katak Australia ezersita restrisaun ba nia an rasik iha areas haksesuk maritimu” nia hateten tan.
“Australia nia esplorasaun unilateral ba ita nia rekursus iha Tasi Timor la halo tuir espiritu no letra Akordu Unitizasaun Internasional Greater Sunrise,” hateten Dr. Alkatiri.
AUI ne’e ho klaridade rekonhese Timor-Leste nia direitu ba area ajesente ba Greater Sunrise ne’ebe hela iha liur Area Desenvolvimentu Minas Hamutuk. Ida ne’e deklara katak “Timor-Leste no Australia, iha loron asina akordu, rua hotu mak halo reklama maritimu, no mos seidauk define sira nia fronteira, inklui area-ida iha laran Tasi Timor ha ne’ebe Greater Sunrise eziste.” Primeiru Ministru Alkatiri hateten katak Australia nia asaun unilateral haklakan nesesidade atu harii fronteira permanente iha Tasi Timor.
“Mesak de’it fronteira maritimu permanente bele hafo ambiente investamentu ho estabilidade ne’ebe bele serve intereses investadores petroleu iha ita nia rain rua hotu. Fronteira permanente-ida mak parte integradu ba Timor-Leste nia direitu ba ukun rasik an no mos sei halo hotu okupasaun ilegal ba nia teritoriu. Bainhira Australia knotinua atu okupa iha maneira ilegal, area ne’e iha Tasi Timor, Australia mak dezvaloriza ita nia integridade teritorial,” nia hateten.
Timor-Leste laiha fronteira permanente, no rekursus ne’ebe mak nia direitu iha okos lei internasional sei kritiku atubele fo tulun ba nia atu hadia foun fali nasaun ne’ebe uluk sobu, hasoru rezolve povereza no realiza independensia ekonomiku.
Kontatut: Paul Cleary +670 723 4151; Manuel Mendonca +670 723 4155
Atubele hetan informasaun liutan, halo favor haree ba: www.timorseaoffice.gov.tp
