Exmo. Sr. Prezidente ne’ebé ami respeitu, Ba dahuluk, La’o Hamutuk apresia tebes ba konvite ne’ebé Komisaun F Parlamentu Nasionál fó ba ami atu bele hato’o ami nia perspetiva kona-ba Proposta Lei Resenseamentu Jerál ba Populasaun no Habitasaun nian hanesan tuir mai: Apresia ba mekanizmu legal resenseamentu nian Ami apresia ba regulamentu ne’e hodi sai mata dalan atu rekolla, apuramentu, analiza no divulgasaun informasaun demografikas no sósiu ekonómiku populasaun nian ba públiku no estadu. Ami fiar katak mata-dalan ida ne’ebé di’ak sei ajuda Resenseamentu populasaun nian bele hatudu loloos kondisaun sosiál no ekonomia nasaun nian. Basa, ami hanoin katak informasaun ne’ebé kompletu, serteza no atualizadu sei ajuda estadu no instituisaun sira seluk atu hatene oinsá povu Timor-Leste nia moris no mós ajuda sira atu hatene saida mak sira tenke halo atu hatán ba povu sira nia nesesidade, liu-liu saúde, edukasaun, be mós no saneamentu nian. Resenseamentu di’ak bainhira halo kolesaun dadus ho di’ak Maske ami rekoñese atu iha lejizlasaun ida hodi regula prosesu resenseamentu nian, maibé importante mós atu konsidera katak informasaun no dadus ida ne’ebé kompletu no serteza hosi servisu resenseamentu nian ne’e la’ós depende ba regulasaun ida. Kualidade no kapasidade funsionáriu sira ne’ebé tun ba foti dadus populasaun nian, no kapasidade komunidade atu fó informasaun bele sai determinasaun ba rezultadu resenseamentu nian. Ami hanoin katak ita presiza kritéria no kapasitasaun ba ema ne’ebé rekolla dadus, no ema sira ne’e tenke ajuda komunidade sira, liu-liu sira ne’ebé iha area rural atu bele komprende oinsá sira bele komprende atu hatán ba pergunta sira ne’ebé husu ba sira. Basa, dala barak ema ne’ebé ba foti rekolla dadus depende ka lee de’it pergunta sira ne’ebé prepara ona iha lista duke komprende saida mak pergunta ne’e loloos atu hakarak hatene. Informasaun ema nian importante ba futuru Maske ami konkorda ho prinsipiu Konstitusional katak ema iha direitu ba dadus pesoál nian, maibé ami hanoin katak labele elimina dadus sira ne’ebé koleta hafoin sensus remata, hanesan hateten iha Artigu 11.2 hosi ezbosu lei ne’e. Ami hanoin katak lei bele husu atu labele publika sai informasaun sira ne’e durante tinan 40 nia laran hafoin sensus ne’e remata. Timor-Leste bele aprende katak ita laiha informasaun sufisiente kona-ba povu nia moris no istória iha tinan lima nulu liu ba, no bainhira ita elimina dadus sira ne’e, ita nia jerasaun sira iha tinan 50 oin mai sei la hatene liu tan oinsá sira nia família sira nia istória no moris. Iha nasaun barak mak konserva sira nia dadus ne’e durante tinan 50 nia laran, maibé hafoin ne’e sira jere no fasilita ema seluk atu bele asesu ba informasaun kona-ba sira nia família nia moris no nia istória. Kestionáriu tenke ajuda ema atu fó informasaun loloos Maske, Artigu 4 hosi proposta lei ne’e hateten katak tenke fó resposta obrigatóriu ba kestionáriu sira ne’ebé iha, no Artigu 13 sei fó sansaun ba ema ne’ebé fó informasaun laloos, maibé dala barak linguajen pergunta nian iha kestionáriu nian bele halo ema ruma atu lakohi ka moe hodi fó informasaun loloos. Pergunta sira ne’ebé responsivu ba kondisaun sosio-kultural povu nian bele ajuda ema sira hodi fó informasaun ho loloos ho voluntariu no livre. Iha pergunta balu iha 2004 ba resenseamentu nian ne’ebé ami hare hanesan poténsia atu diskrimina ka halo ema moe atu hatán. Ezemplu mak - Iha ita boot nia uma kain iha ema ruma ne’ebe sofre iha isin (aleijadu)? (Ain-tohar, Matan delek etc).
- Relasaun ho chefe Família (Oan hakiak/Adopta)
Oinsá ema ida ne’ebé iha kondisaun “defisiente” ida bele hatán ba pergunta ida ne’e? Oinsá inan ka aman ida bele hateten informasaun loloos ba oan ne’ebé sira adopta iha nia oan hakiak ne’e nia oin ka publika segredu ida ne’e? Maske ami hatene katak pergunta sira ne’e nia intensaun atu hetan informasaun, maibé kondisaun sosio-kultural iha fatin balu bele halo ema hodi labele fó informasaun loloos, nune’e objetivu atu koñese realidade sosiál no ekonómika nasaun nian labele atinje. Ami sujere atu Diresaun Geral Estatístika presiza atu kapasita ema sira ne’ebé atu rekolla dadus ho informasaun kona-ba situasaun sosio-kultural fatin sira ne’ebé atu, aléinde informasaun kona-ba metodolojia foti dadus nian. Komentáriu seluk Dezde ukun an to ohin loron, Timor-Leste seidauk iha Sensu ba Agrikultura no Sensu ba Indústria nian. Ami hanoin katak importante tebes atu iha sensu sira ne’e, atu nune’e bele iha informasaun báziku ba planu dezenvolvimentu setór agrikultura no indústria nian. |